Υπάρχουν 3 τρόποι για να αντιληφθεί κανείς την έννοια της δημοκρατίας (Republik) στον Marx.
Ο Marx μιλάει γι’ αυτήν έτσι όπως την βλέπει να εμφανίζεται ύστερα από την επανάσταση του Φεβρουαρίου 1848, όπου η παραίτηση του βασιλιά Λουδοβίκου Φίλιππου οδήγησε στη δημιουργία μιας προσωρινής κυβέρνησης η οποία υιοθέτησε μεταξύ άλλων την καθολική ψηφοφορία και διακήρυξε το δικαίωμα στην εργασία, που ήταν και τα αιτήματα υπό τα οποία έγινε αυτή η μετάβαση από το μοναρχικό καθεστώς στο αστικοδημοκρατικό.
Ο πρώτος και πιο απλός τρόπος να αντιληφθεί κανείς την έννοια της δημοκρατίας είναι να λάβει υπόψη του τα αιτήματα υπό τα οποία παρουσιάστηκε αυτή η μετάβαση, η καθεστωτική αλλαγή η οποία συντελέστηκε τον Φεβρουάριο 1848, δηλ. της γενίκευσης του εκλογικού δικαιώματος και της διασφάλισης εργασιακών θέσεων δηλ. ό,τι μπορεί να φανταστεί κανείς κάτω από το σύνθημα «δικαίωμα στην εργασία». Εδώ κυρίως έχουμε να κάνουμε με το πρώτο μέρος δηλ. τη γενίκευση του εκλογικού δικαιώματος. Άρα ο πρώτος τρόπος που μπορεί να αντιληφθεί κανείς την έννοια της δημοκρατίας, είναι ότι γενικεύεται απλώς το εκλογικό δικαίωμα.
Ο δεύτερος τρόπος με τον οποίο μπορεί να αντιληφθεί κανείς την έννοια της δημοκρατίας είναι μέσα από το ότι ακριβώς επειδή γενικεύεται το εκλογικό δικαίωμα, η άσκηση της κυριαρχίας παύει να ανήκει σε μια επιμέρους μερίδα, είτε έχουμε να κάνουμε με αντιπροσωπευτική δημοκρατία είτε με οποιαδήποτε άλλη δημοκρατία, άρα προφανώς εδώ υπάρχει μια ιδέα «λαϊκής κυριαρχίας», που είναι η βασική δημοκρατική/ρεπουμπλικανική ιδέα. «Λαϊκή κυριαρχία» δεν σημαίνει ότι όλες τις αποφάσεις τις παίρνει ένα σώμα το οποίο αποτελείται από σύσσωμο το λαό ανά πάσα στιγμή, σημαίνει όμως ότι η έσχατη πηγή, αυτή η οποία νομιμοποιεί το καθεστώς ως τέτοιο, είναι κάποιου είδος λαϊκή βούληση.
Υπάρχει όμως κι ένας τρίτος τρόπος που μπορεί κανείς να αντιληφθεί αυτή την έννοια εάν λάβουμε υπόψη μας αυτό που γράφει ο ίδιος ο Marx με μεταφορικό τρόπο στο Οι ταξικοί αγώνες στη Γαλλία από το 1848 ως το 1850, ότι «τινάχτηκαν ξαφνικά όλες οι τάξεις στην τροχιά της πολιτικής εξουσίας εξαναγκασμένες να αφήσουν τα θεωρεία τη, την πλατεία, το υπερώο και να παίξουν οι ίδιες προσωπικά στην επαναστατική σκηνή!» (Μαρξ,39). Η μεταφορά δηλ. που χρησιμοποιεί ο Marx είναι ότι παίζεται ένα θέατρο στο οποίο κατά την προηγούμενη περίοδο της μοναρχίας, αυτοί που δεν συμμετέχουν στην άσκηση της πολιτικής εξουσίας είναι απλώς θεατές π.χ. μια μερίδα της αστικής τάξης που είχε να κάνει με τα χρηματοοικονομικά συμφέροντα βρισκόταν στο πολιτικό προσκήνιο (η πολιτική είναι πάντα μια «σκηνή» στον Marx). Άρα προηγουμένως είχαμε μια «σκηνή» στην οποία βρισκόταν μια πολύ μικρή μερίδα και όλοι οι υπόλοιποι, συμπεριλαμβανομένων των άλλων μελών της αστικής τάξης, παρακολουθούσαν από κάτω. Άρα το χαρακτηριστικό της μοναρχίας είναι ο αστικός της χαρακτήρας.
Η σφαίρα της πολιτικής εμφανίζεται ως κάτι διαφορετικό από τη γενικότητα της κοινωνίας. Με το πέρασμα όμως από τη μοναρχία στην αστική δημοκρατία, επειδή και οι άλλες μερίδες της αστικής τάξης θέλουν και αναγκάζονται ταυτόχρονα να πάρουν μέρος στην άσκηση της πολιτικής εξουσίας, η διάκριση μεταξύ «σκηνής» και «πλατείας» καταστρατηγείται. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι παύει να υπάρχει «σκηνή». Αντιθέτως και οι αποκάτω που προηγουμένως παρακολουθούσαν ανεβαίνουν πάνω στη «σκηνή» και άρα αυτό που εμφανίζεται τελικώς είναι μονάχα μια «σκηνή», στην οποία είναι ταυτόχρονα και «ηθοποιοί» και «θεατές». Και είναι θεατές γιατί παρόλο που δεν υπάρχει διάκριση μεταξύ «σκηνής» και «πλατείας», αλλά είναι όλο ένα θεατρικό πεδίο, εξακολουθούμε να μιλάμε για μια «σκηνή» που απλώς έχει γίνει ένα με την «πλατεία». Δεν έχει καταργηθεί το «θέατρο» ως θέατρο, με άλλα λόγια η πολιτική ως πολιτική. Η δομή της παραμένει η ίδια. Και δεν θα αλλάξει αυτή η δομή όσο οι κοινωνικές δηλ. οι οικονομικές σχέσεις είναι ταξικές ώστε να παράγουν αυτή τη φαινομενικότητα, το ιδεολογικό φαινόμενο και άρα να γεννούν αυτό το «θέατρο».
Άρα συνεχίζουμε να έχουμε «θέατρο» μόνο που πλέον δεν υπάρχει αυτή η τομή ανάμεσα στο ένα και στο άλλο, όπως είναι στο παλαιό καθεστώς.
Κατά κάποιο τρόπο λοιπόν, η περιγραφή την οποία κάνει ο Marx για τις σχέσεις στο προηγούμενο καθεστώς της μοναρχίας είναι ότι οι ίδιοι οι εκπρόσωποι του χρηματοοικονομικού κεφαλαίου καταλάμβαναν, πολλές φορές και αυτοπροσώπως ή μέσω προσωπικών σχέσεων και τις θέσεις εξουσίας, δηλ. οι ίδιοι οι οποίοι είχαν την οικονομική δύναμη ήταν αυτοί που στελέχωναν και το προσωπικό του κράτους. Αυτό μοιάζει λίγο ως πολύ με ένα είδος απάτης δηλ. μια πολύ μικρή μερίδα είχε πολύ ιδιαίτερα συμφέροντα και παρόλο που είχε ιδιαίτερα συμφέροντα εμφανιζόταν πάνω σε αυτή τη «σκηνή» έτσι ώστε να εκπροσωπεί το σύνολο. Εδώ δηλ. υπήρχε κάτι σαν μια κοροϊδία. Αν έχουμε μια κατάσταση όπου κάποια μερίδα της κοινωνίας ή μιας τάξης ηγείται και πολιτικά της κοινωνίας αυτής τότε είναι σαν μόνη της να θέτει τους όρους τους παιχνιδιού στο οποίο παίζει και αυτό είναι κοροϊδία. Δηλ. εδώ η δομή του ψεύδους είναι σαν την καθημερινή έννοια του ψεύδους, δηλ. κάποιοι κοροϊδεύουν κάποιους άλλους. Στο καινούργιο καθεστώς όμως δεν συμβαίνει κάτι τέτοιο, παύει να υπάρχει η αυτή η κυριολεκτική έννοια της κοροϊδίας, συνεχίζει όμως το «θέατρο» να υπάρχει με τρόπο αντικειμενικό δηλ. στο προηγούμενο καθεστώς έχουμε μια θεατρικότητα με την υποκειμενική έννοια του όρου ενώ στο καινούργιο καθεστώς συνεχίζουμε να έχουμε ένα «θέατρο» μόνο που το «θέατρο» τώρα έχει μια έννοια αντικειμενική δηλ. γίνεται «θέατρο» χωρίς να υπάρχει όμως αυτή η διαφορά ανάμεσα στον υποκριτή (και με την έννοια αυτού που λέει ψέματα και με την έννοια αυτού ο οποίος παίζει έναν ρόλο) και το θεατή.
Ο λόγος που και αυτό το στοιχείο γίνεται αντικείμενο κριτικής στη λογική του Marx είναι ότι αυτοί που ανέβηκαν στον πολιτικό αυτό θρόνο δεν φαίνεται να είναι αντιπρόσωποι και άρα να σφετερίζονται την βούληση των αποκάτω. Η κριτική η οποία κάνει o Marx σε αυτήν την Republik δεν εμφανίζεται ως κριτική της αντιπροσώπευσης όπως μπορεί σε διαφορετικό θεωρητικό πλαίσιο και σε διαφορετικές εποχές. Εδώ δεν έχουμε καθόλου να κάνουμε με αυτό αλλά με αυτή την έννοια της υποκρισίας που παράγει το θέατρο.
Το προηγούμενο καθεστώς που εγκαθιδρύθηκε τον Ιούλιο 1830 ήταν μια μοναρχία η οποία ισχυριζόταν ότι θα βάλει, προκειμένου να γίνει αρεστή στα άτομα που αγωνίστηκαν για την εγκαθίδρυσή της, όπως λέει ο Marx, «δημοκρατικούς θεσμούς».
«Όπως η μοναρχία του Ιούλη υποχρεώθηκε να ανακηρύξει τον εαυτό της μοναρχία περιστοιχισμένη από δημοκρατικούς θεσμούς, έτσι και η δημοκρατία του Φλεβάρη υποχρεώθηκε ν’ ανακηρύξει τον εαυτό της δημοκρατία που περιστοιχίζεται από κοινωνικούς θεσμούς.» (Μαρξ,40)
Τώρα προκειμένου η νέα κατάσταση να γίνει αρεστή στα υποκείμενα την οποία την πραγμάτωσαν, γίνεται μια δημοκρατία η οποία έχει κοινωνικούς θεσμούς.
Το “κοινωνικό” εδώ μπορούμε να το δούμε με την έννοια ότι έχει να κάνει με αυτό το οποίο δεν είναι πολιτικό/νομικό, άρα αυτοί οι «κοινωνικοί θεσμοί» παραπέμπουν σε μια κατάσταση στην οποία δεν υπάρχει το “πολιτικό” άρα δεν υπάρχει το βάθρο του «θεάτρου» και επομένως σε μια κατάσταση στην οποία λείπει το θεατρικό στοιχείο. Κατά συνέπεια είναι ένα «θέατρο» το οποίο έχει ταυτόχρονα σαν συμπλήρωμα θεσμούς που φαίνεται να έχουν ενσωματώσει και το αντίθετο του «θεάτρου», το “μη-θέατρο”, ένα «θέατρο» το οποίο σχετίζεται κάπως με μια κατάσταση η οποία είναι με τους κοινωνικούς θεσμούς.
Συμπερασματικά μπορούμε να πούμε ότι εφόσον οι κοινωνικές σχέσεις της παραγωγής παραμένουν αναλλοίωτες, πάντα θα υπάρχει αυτό το «θέατρο», ακόμα και στην αστική δημοκρατία. Μπορεί μεν να υπάρχει μια ιδέα «λαϊκής κυριαρχίας» αλλά αυτή δεν έχει κανένα ουσιαστικό νόημα αφού πρακτικά μπορεί να καταργείται η «πλατεία» αλλά δεν καταργείται το «θέατρο». Οι «θεατές» γίνονται μέρος του «θεάτρου» και άρα γίνονται και αυτοί οι ίδιοι «ηθοποιοί» στη «θεατρική σκηνή». Έχουν οπωσδήποτε ένα θετικό ρόλο να παίξουν, αλλά σε τελευταία ανάλυση οι δημοκρατικοί μηχανισμοί, οι «κοινωνικοί θεσμοί» είναι απλά συμπληρώματα ενώ εξακολουθεί να παράγεται αυτή η φαινομενικότητα, το ιδεολογικό φαινόμενο και άρα να γεννούν αυτό το «θέατρο».
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Μαρξ, Κ. Ταξικοί αγώνες στη Γαλλία από το 1848 ως το 1850. Στο Ιστορικά Έργα, Ταξικοί αγώνες στη Γαλλία, η 18η Μπριμαίρ του Λ. Βοναπάρτη, Εμφύλιος Πόλεμος στη Γαλλία. Μτφρ. Από το εκδοτικό της Μόσχας, Εκδόσεις Αναγνωστίδη. Αθήνα.
