LOUIS ALTHUSSER

[opyrgos]

[rakis]

Ας συνεχίσουμε.
ένα-ένα
πώς βρίσκεις

τον θεωρητικό αντιανθρωπισμό και τη μάχη κατά του υποκειμένου;

την ανάλυση της ιδεολογίας και των ιδεολογικών μηχανισμών του κράτους ;

τον υλισμό του αστάθμητου;

τη μετατόπιση της ανυπόστατης χάραξης;

[opyrgos]

Δεν απάντησα στα προηγούμενα. Θα τα παραβλέψω όμως προς το παρόν για να μείνουμε λίγο περισσότερο στον Αλτουσέρ. Έχουμε πολλά πράγματα να πούμε.

[rakis]

απάντησε και σε αυτά. Και γω θέλω να τα ξεκαθαρίζω.
η φιλοσοφία προχωρά πολύ αργά

[opyrgos]

Ωραία, ας συζητήσουμε κατ' αρχήν λίγο για την μάχη κατά του υποκειμένου, ή καλύτερα, για το θάνατου του υποκειμένου. Το υποκείμενο είναι το κατ' εξοχήν διακύβευμα της θεωτηρικής παράδοσης του στρουκτουραλισμού, ή καλύτερα, οι κοινωνικές δομές έχουν τελείως απρόσωπα και αντικειμενικά χαρακτηριστικά. Μη ανθρωπιστική προσέγγιση; Μάλλον, αν οι άνθρωποι δεν είναι οι ίδιοι δημιουργοί των σκέψεων και των πράξεών τους, ή αντιστρόφως, αν τα κοινωνικά υποκείμενα δεν αποτελούν παρά ανδρείκελα - άβουλους φορείς των ιδεών που τα ίδια εκφράζουν. Οι πράξεις των κοινωνικών υποκειμένων δεν καθορίζονται από τις δικές τους επιλογές και αποφάσεις, αλλά συνιστούν παράγωγες εκδηλώσεις της λογικής δομής που διέπει αυτές τις ιδέες. Αν για παράδειγμα πιστεύω στο χριστιανισμό και αναφέρομαι σ' αυτόν, δεν είμαι εγώ που μιλάει για το χριστιανισμό, αλλά ο χριστιανισμός που μιλάει μέσω του φορέα-εαυτού μου. Τα άτομα δηλαδή είναι φορείς και όχι δημιουργοί των δομών, όπως είναι οι φορείς και όχι οι δημιουργοί των γραμματικών κανόνων της γλώσσας τους. Πώς σου φαίνεται;

[rakis]

Σε μια τέτοια απολυτοποίηση διαφωνώ και γω.
Ο θεωρητικός αντιανθρωπισμός είναι μια απόπειρα να δει πέρα από τη ρομαντική ιδέα του καντιανού υποκειμένου που πολύ συνοπτικά θα έλεγα ότι είναι ο άνδρας-πολεμιστής. Η ψυχανάλυση και ο μαρξισμός είδαν πίσω από την προφάνεια , το συγκεκαλυμένο ώστε να έχουμε κάτι καινούργιο και πρωτότυπο : όχι την οντολογική αντίστιξη ψευδούς/αληθούς αλλά κεκαλυμμένου/εκκαλυμμένου. Δε νομίζω ότι ο Αλτουσέρ θανάτωσε το υποκείμενο κυριολεκτικά. Αντίθετα, η ιδέα ότι ο άνθρωπος είναι ιστορικό παράγωγο αναιρεί τις ουσιοκρατικές οντολογίες και φέρνει στο προσκήνιο μία σχεσιακή. Κατά συνέπεια, ανοίγεται, όταν καταρρέει οτιδήποτε υπεριστορικό και αμετάλλαχτο εις τους αιώνας των αιώνων, στον άνθρωπο η δυνατότητα του δυνατού, που περιλαμβάνει και το επαναστατικό πρόταγμα.

Και να δεχτώ ότι είμαστε φορείς μιας δομής, η συνοχή της δομής διακυβεύεται καθώς εμπερικλείει αντιφάσεις και η βιωματικότητα των αντιφάσεων μπορεί να οδηγήσει σε κάτι καινούργιο. Η αντίφαση νοείται στο συγκρουσιακό της χαρακτήρα και μπορεί να συνδράμει στη γέννηση ενός μωρού. Ή κατά την προσφιλή έκφραση του Αλτουσέρ(για τη νέα επιστημονική ήπειρο) η επιστημολογική τομή είναι η γέννηση ενός αθέμιτου μωρού.

Η ευθύνη.
Για τον Αλτουσέρ η ελευθερία και η ευθύνη είναι μέρος του κοσμοειδώλου της αστικής φιλοσοφίας. Η αστική αντίληψη περί δικαίου χαρακτηρίζεται από την προσωποπαγή έννοια της ευθύνης που φέρουν τα άτομα, γεγονός που αποκρύβει τις συνθήκες και τους ιδιαίτερους τρόπους λειτουργίας του καπιταλιστικού κοινωνικού σχηματισμού.

[opyrgos]

Σε τί πράγματα διαφωνείς;
Μην ξεχνάς ότι για το θάνατο του υποκειμένου συνυπεύθυνοι είναι και ο μαρξισμός και η ψυχανάλυση. Ο ίδιος ο Αλτουσέρ μάλιστα συνεισέφερε τα μέγιστα στην υπεράσπιση της άποψης σύμφωνα με την οποία η συνείδηση που διαμορφώνουμε ότι είμαστε οι ίδιοι δημιουργοί των πράξεών μας είναι ψευδής και παραπλανητική. Αυτό που χαρακτηρίζει περισσότερο το ανθρώπινο υποκείμενο είναι μάλλον η μαριονέτα με αόρατα νήματα.

[rakis]

στο ότι ο άνθρωπος είναι ολοκληρωτικά μαριονέτα, άβουλο ον.

[opyrgos]

Και 'γω διαφωνώ μ' αυτό - αν και όχι ολοκληρωτικά. Αλλά αυτό προσπαθεί να αποδείξει ο Αλτουσέρ: γιατί τα κοινωνικά υποκείμενα δεν είναι τίποτε άλλο παρά μαριονέτες. Πώς όμως μπορούμε να απαντήσουμε σ' αυτό;

[rakis]

Αυτό προσπάθησα να σου εξηγήσω με τα παραπάνω: ότι δε λέει αυτό ο Αλτουσέρ
Σου παραθέτω ένα αυτούσιο απόσπασμα της Marta Harnecher, (γιατί πρέπει να φύγω):

2. Τι δεν αρνείται η θέση του Αλτουσέρ



Πριν από οποιαδήποτε επίθεση κατά της δυσνόητης θέσης του Αλτουσέρ, είναι σημαντικό να σημειώσουμε ότι η θέση του σχετικά το «θεωρητικό αντιανθρωπισμό» του Μαρξ, κατ’ αρχάς δεν αρνείται ότι ο αντικειμενικός στόχος του θεωρητικού και πολιτικού αγώνα του Μαρξ και των μαρξιστών είναι η πλήρης πραγμάτωση του ανθρώπου. Ο Αλτουσέρ, ερμηνεύοντας τον Μαρξ, διευκρινίζει στην αρχή του άρθρου του «Μαρξισμός και ανθρωπισμός» ότι «ο στόχος του επαναστατικού αγώνα ήταν πάντα ο τερματισμός της εκμετάλλευσης και συνεπώς η απελευθέρωση του ανθρώπου» (Althusser 1970: 221, [Για τον Μαρξ: 221]).

Κατά δεύτερον, δεν αρνείται ότι είναι δυνατόν να υπάρξουν ανθρωπιστικές έννοιες που διαδραματίζουν ένα θετικό ρόλο στην ταξική πάλη και χρησιμεύουν ως κίνητρο των ανθρώπων στον απελευθερωτικό τους αγώνα.

Ο Αλτουσέρ δεν αρνείται, για παράδειγμα, το ιστορικά θετικό πρόσημο των ανθρωπιστικών ιδεολογιών που τροφοδότησαν τους αγώνες κατά της φεουδαρχίας και εναντίον της εκκλησίας, επιμένει όμως ότι δεν θα πρέπει να ξεχνάμε ότι οι ιδεολογίες αυτές συνδέονται αδιάσπαστα με μια ανερχόμενη αστική τάξη και εκφράζουν τα οράματά της. Η σύνδεση αυτή επιτεύχθηκε με τη μετάφραση των απαιτήσεων μιας μερκαντιλικής [εμπορευματικής] και καπιταλιστικής οικονομίας, που επικύρωναν οι αστικοί μερκαντιλικοί νόμοι, σε μια νέα γλώσσα, που αντικαθιστούσε τους παλαιούς ρωμαϊκούς νόμους. «Ο άνθρωπος ως υποκείμενο, ο άνθρωπος, ελεύθερο υποκείμενο των πράξεων και των σκέψεών του, είναι πάνω απ’ όλα, άνθρωπος ελεύθερος να κατέχει, να πουλάει και να αγοράζει, ο άνθρωπος υποκείμενο δικαίου» (Althusser 1976a: 176, [Θέσεις: 157]).

Πώς εξηγούνται λοιπόν οι κριτικές που ασκούνται στον Αλτουσέρ στο θέμα του ανθρωπισμού; Μία ερμηνεία ίσως να είναι οι υπέρμετρα ριζοσπαστικές εκφράσεις που χρησιμοποίησε ο Αλτουσέρ προκειμένου να διαχωρίσει τη σκέψη του από αυτή των ανθρωπιστών φιλοσόφων της εποχής του. Πιστεύω όμως ότι ο θεμελιώδης λόγος είναι μια επιφανειακή και ατελής ανάγνωση των έργων του, τα οποία στο μεγαλύτερο μέρος τους παρουσιάζουν ιδιαίτερη συνοχή. Πεποίθησή μου είναι ότι ο Αλτουσέρ παρερμηνεύτηκε τόσο κατά την εποχή ενός φιλο-αλτουσεριανού ξιπασμού, όσο και κατά την αντι-αλτουσεριανή περίοδο που ακολούθησε.

Είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι όσοι κατηγορούν τον Αλτουσέρ για αντιανθρωπισμό, συμπτωματικά λησμονούν τη λέξη θεωρητικός, η οποία, στο κείμενο της θέσης του, τροποποιεί τον όρο ανθρωπισμός, και χωρίς την οποία είναι αδύνατο να αντιληφθούμε για ποιο πράγμα κάνει λόγο ο Αλτουσέρ. Δεν μιλάει λοιπόν για κάποιον απόλυτο αντιανθρωπισμό, αλλά για τον θεωρητικό αντιανθρωπισμό.

Η θέση του είναι ότι «η κατηγορία του ανθρώπου δεν παίζει κανένα θεωρητικό ρόλο στο έργο του Μαρξ» (Althusser 1976a: 173, [Θέσεις: 154]). Τι εννοεί ο Αλτουσέρ όταν λέει ότι η κατηγορία αυτή δεν έχει κανένα θεωρητικό ρόλο; Για τον Αλτουσέρ, μια κατηγορία παίζει ένα θεωρητικό ρόλο όταν αποτελεί μέρος ενός συνόλου στα πλαίσια του οποίου αλληλοϋποστηρίζει κάποιες άλλες κατηγορίες και δεν μπορεί να καταργηθεί χωρίς να μεταβληθεί η λειτουργία του συνόλου. Υπό αυτή την έννοια, αυτό που σημαίνει ο όρος «θεωρητικός ανθρωπισμός» είναι η θέση που υποστηρίζει ότι ο άνθρωπος βρίσκεται στο κέντρο του κόσμου υπό τη φιλοσοφική έννοια του όρου, δηλαδή ως αρκτική και ύστατη ουσία του κόσμου του (Althusser 1976a: 176, [Θέσεις: 157]).

[rakis]

αν δεν έχεις κάτι για τον θεωρητικό αντιανθρωπισμό, πάμε σε άλλο κομμάτι της φιλοσοφίας του.

την ανάλυση της ιδεολογίας και των ιδεολογικών μηχανισμών του κράτους ;

[opyrgos]

Έχω, έχω. Αναμείνατε! Διότι προφανώς διαφωνώ.

[opyrgos]

Νομίζω ότι, και η ίδια η έννοια των «ιδεολογικών μηχανισμών του κράτους» συναρτάται άμεσα με την αντίληψη περί υποκειμένου που προωθεί ο Αλτουσέρ, επιτρέποντας μας έτσι να συμπληρώσουμε την εικόνα του κουκλοθέατρου στην οποιά καταλήγει συνολικά ο δομομαρξισμός. Αυτό νομίζω προσπαθεί να δείξει ο Αλτουσέρ και μάλιστα γιατί διαμορφώνεται η ψευδής αυτή συνείδηση και γιατί αυτή είναι παραπλανητική. Φυσικά, τα επιχειρήματα που ο Αλτουσέρ επικαλείται για τον σκοπό αυτό δεν στερούνται ευρυματικότητας οφείλω να πω: ισχυρίζεται, μεταξύ άλλων, ότι η ψευδής συνείδηση πως δημιουργοί των πράξεών μας είμαστε εμείς οι ίδιοι δεν είναι μόνον παραπλανητική, αλλά και αναγκαία, αφού επιβάλλεται από την δομική λογική της κοινωνίας. Με τον τρόπο βεβαίως αυτόν, ο Αλτουσέρ περιστέλλει την έννοια της ιδεολογίας στα στενά όρια της στρεβλής αντίληψης - ή «φαντασιακής συνείδησης», όπως ο ίδιος την ονομάζει - ακολουθώντας στο σημείο αυτό τον Λακάν, αν θυμάσαι στην αντίστοιχη ενότητα που συζητούσαμε. (βλ. επίσης Λουί Αλτουσέρ, «Φρόυντ και Λακάν», στο Θέσεις, Αθήνα: Σύγχρονη Σκέψη, 1999)

[rakis]

Δαφωνώ με την ιδέα περί κουκλοθεάτρου.
Ο Αλτουσέρ θεωρεί ότι η αστική φιλοσοφία οικειοποιήθηκε την έννοια του υποκειμένου με σαφείς ιδεολογικούς στόχους, προκειμένου να τη μετασχηματίσει στην κυριότερη φιλοσοφική της κατηγορία. Να διατυπώσει το ερώτημα του υποκειμένου της γνώσης, του υποκειμένου της ηθικής και του υποκειμένου της ιστορίας. Ο Μαρξ, αντίθετα, δεν αντιλαμβάνεται την πραγματική ιστορία ως κάτι που επιδέχεται αναγωγή σε μια Αρχή, μια Ουσία, ή μια Αιτία, που θα ήταν το ταυτοποιήσιμο και υπεύθυνο Υποκείμενό της, το ικανό επομένως να έχει την ευθύνη του οτιδήποτε συμβαίνει στην ιστορία. Όταν ο Αλτουσέρ προτείνει τη ριζοσπαστική θέση της «διαδικασίας χωρίς Υποκείμενο», προσπαθεί να χαράξει μια «“διαχωριστική γραμμή” (Λένιν) μεταξύ των διαλεκτικο-υλιστικών θέσεων και των αστικών ή μικροαστικών ιδεαλιστικών θέσεων» (Althusser 1976e : 98 ). «Επομένως η ιστορία,» δηλώνει ο Αλτουσέρ, «δεν έχει Υποκείμενο με τη φιλοσοφική έννοια του όρου, αλλά κινητήρια δύναμη: την ίδια την πάλη των τάξεων» (Althusser 1976e: 99). Αυτός που φτιάχνει την ιστορία δεν είναι το άτομο ή το ανθρώπινο είδος εν γένει, αλλά μάλλον οι μάζες, δηλαδή οι κοινωνικές μορφές που δεσμεύονται στην πάλη των τάξεων. Όταν δεν γίνεται κατανοητό το πραγματικό νόημα της μαρξιστικής θεωρίας σε σχέση με την ιστορία και τον ρόλο που παίζει σ’ αυτή η πάλη των τάξεων, είναι δυνατόν να συμβούν δύο σφάλματα με σοβαρές συνέπειες για το επαναστατικό κίνημα: ο οικονομισμός και ο αυθορμητισμός, που υποστηρίζουν, αντίστοιχα, την υπαγωγή των ιστορικών νόμων στην οικονομική ανάπτυξη, ο πρώτος, και στον βολονταρισμό, ο δεύτερος. Και στις δύο περιπτώσεις αγνοούνται οι ελάχιστες αντικειμενικές συνθήκες που είναι αναγκαίες για να τεθεί σε κίνηση μια νικηφόρα επαναστατική δράση.

[opyrgos]

Γιατί; Διαφωνείς ότι θεωρεί ότι η φαντασιακή συνείδηση είναι προιόν των ιδεολογικών μηχανισμών για τους οποίους κάνει λόγο; Αυτοί οι μηχανισμοί - όπως η γλώσσα στον Λακάν - υπάρχουν πριν από την γέννησή μας και προδιαγράφουν την ζωή μας για λογαριασμό μας: γεννιόμαστε, με άλλα λόγια, για κάποιον ρόλο που ήδη μας περιμένει, στην οικογένεια, στο σχολείο, στην εργασία κ.ο.κ. Εδώ μάλιστα, το επιχείρημα του Αλτουσέρ θυμίζει τον Πάρσονς όταν μιλάει για τις κοινωνικές θέσεις και ρόλους, αφού κι εδώ οι αντιλήψεις που διαμορφώνουμε (σχετικά με την υποκειμενικότητά μας ή οτιδήποτε άλλο) εκπηγάζουν από την φύση των δραστηριοτήτων (ή «πρακτικών») που έχουν προδιαγραφεί για μας. Για να το καταδείξει μάλιστα αυτό, ο Αλτουσέρ δανείζεται μια παραστατική εικόνα από τον Γάλλο φιλόσοφο του 17ου αιώνα Πασκάλ: δεν περιμένουμε να πιστέψουμε πρώτα στον Θεό για να γονατίσουμε και να προσευχηθούμε, αλλά προσευχόμαστε και, με την προσευχή, αρχίζουμε να πιστεύουμε. Και για να επιστρέψουμε στην κυριολεξία: σύμφωνα με τον Αλτουσέρ, αρχίζουμε να πιστεύουμε πως είμαστε οι δημιουργοί των πράξεών μας, επειδή ακριβώς έχουμε ήδη μάθει να «πράττουμε» κατά ένα προδιαγεγραμμένο τρόπο.